Του καπετάν Δημήτρη Μελαχροινούδη
Θυμούµαι στη δεκαετία του `40 ότι στην Καλλιµασιά υπήρχαν πολλές συκαµινιές και εµείς τα παιδιά περιµέναµε µε αδηµονία να ωριµάσει ο καρπός τους για να κάµοµε ρεσάλτο. Τότε στα περισσότερα σπιτικά έθρεφαν µεταξοσκώληκες.
Ο Βλαστός στα «Χιακά» του το 1840 αναφέρει ότι στο µοναστήρι της Πλακουριώτισσας, κοντά στο χωριό, υπήρχε «σοβαρά βιοµηχανία διµίτων.
Μια παράδοση στην κατασκευή υφασµάτων από τις ίνες του µπαµπακιού και µεταξιού που παραγόταν στην περιοχή και η αρχή της χάνεται στις περασµένες εκατονταετίες.
Οι πληροφορίες µας για την καλλιέργεια της συκαµινιάς λίγο πριν τον 18ο αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του στα κεφαλοχώρια της Καλλιµασιάς και Καλαµωτής, προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από τους κώδικές τους1. Και όσον µεν αφορά την Καλλιµασιά πλησιέστερη προς την πόλη της Χίου, πολλά από τα λυτά φύλλα των κωδίκων έχουν χαθεί εκτός του 1726-1729. Έτσι το µέτρο σύγκρισης µε το διοικητικό κέντρο των Μαστιχοχωρίων την Καλαµωτή, όπου διασώθηκαν περισσότεροι κώδικες, δεν υπάρχει. Να σηµειωθεί ότι στα ακαταχώρητα της Βιβλιοθήκης Κοραή υπάρχουν σχετικοί κώδικες, που η πρόσβαση παρουσιάζει δυσκολίες µε τις επιπτώσεις στην έρευνα.
Στις δικαιοπραξίες της Καλλιµασιάς των αρχών του 18ου αιώνα, αναφέρονται, εκτός από το ίδιο το χωριό2, συκαµινιές έξω από αυτό στις τοποθεσίες Καµινάκι3, Πλακωτή4, Άγιο Κωνσταντίνο5, Κουµαρωπά6, και Φροΐσια7, καλύπτωντας όλη τη διοικητική του περιοχή.Αξιοσηµείωτο ότι σε πολλές περιπτώσεις πουλιούνται τα χωράφια «εξόχως την συκαµινέαν», για να µη χάσει την εκµετάλλευση της ο πωλών ιδιοκτήτης. ∆ιπλή η εξήγηση για τούτο: Τα φύλλα τους χρησίµευαν για να θραφούν οι µεταξοσκώληκες και ο γλυκός καρπός τους για Παρασκευή πετιµεζιού.
Για την Καλλιµασιά πρώτη αναφορά για αργαστήρι γίνεται το 1714. «Η Σταµατού του πραµένου πουλί προς τονιον αυτις το κοσταντιν το αργαστιριν πουφένου µε όλα του τα δικαιόµατα δια τιµις ασλλ-4 1/2 κε τις τα εδοσεν κε ήλαβε το ασγαστήριν ης τα χερια του να το καµι ος θελι πουλίσι χαρίσι… εγενετο εις έτος –1714 Φεβρουαρίου –1……»8
∆εύτερη αναγραφή υπάρχει τον Απρίλη του1722 που ο «Ιω Ψιµίδην» πουλεί «στον Ιω χαζιράκιν και προς την συµβίον του πλουµού το ασγαστήριον το έχι εν τι θεσι απάνο πόρταν κεµε το σπίτιν από πάνω καθος εστιν κε βρίσκουντεν. µετά πασών των δικεοµάτον αυτόν…....»9
Τέλος «η αργιρι θιγατερα τουγεοργι σταµουλι πουλι προς τιν µιτεραναυτις… κε το ασγαστηριοντο ηκαµεναγοραν από τον ανιρ αυτις πλισιον… το λιβαδιν1729 µαϊου 25»10
Για την Καλαµωτή ήδη στο 1681 αναγράφονται δυο πωλήσεις χωραφιών «εν τι θεσι αγιον νικόλαον11 και ερηνάν12 εξόχος τιν σικαµινέαν». Τρία χρόνια αργότερα προικίζεται στη θέση Κουµανιά µόνο η µία σκέλλα του συκαµινιδακιού από το βόρειο µέρος.13 Οι αναφορές για συκαµινιές σταµατούν το 1737 µε το πάχτωµα συκαµινιάς στην Ερινάν «την πιον µικρήν» για τέσσερα χρόνια µε µίσθωµα δύο ασιλάνια.14
Τα αργαστήρια εντοπίζονται το 1705 στην Αγιά Παρασκευή15 και το 1716 µε το νοίκιασµα «σγαστηριού»στο Λιβάδι.16 Ακόµη το 1706 ο νοτάρος Γεώργιος Αληθινός Νοµικός «έκαµε συντροφίαν» δηλαδή συνεταιρίσθηκε «µε το ξένο σαµατιανό για αγορά χρειαζούµενων του αργαστηριού».17
Το 1717 «ήδοκεν ο κόστας αντρέτας του γιάνησασαδιού ασιλάνια –40 και καλαµοτίς –6 να τα πορευθή εφέτοςνα κάµη το µεταξαριόν του µίαν χρονίαν και πάλι τελιόνονταςο χρόνος να του τα δόκη σιγούρα...»18
Το 1732 νοικιάζεται αργαστήρι για χρόνους έξι και ασιλάνια επτά. 19
Τέλος το 1737 γίνεται πώληση «σγαστηριού που φαίνουν µε όλα τα δικαιώµατά του ήγουν µε το κτένιν και ξυλόκτενον και ότι άλλο έχει το ασγαστήριν».20
Ο νοτάρος που προαναφέρθηκε στις ενθυµήσεις του, δηλαδή τις σηµειώσεις που έκαµνε στον κώδικα, µας δίνει µοναδικές πληροφορίες για τις συκαµινιές όπως τα παρακάτω για την ανοµβρία του 1705, για την οποία γράφει παραστατικά:
«1705 –απρηληω-2-µεγαλι ∆ευτέρα επήγαν τακονήσµατα ης τον αγιον εληά τον κάτο κε πήγαν –9– χορία. νένητα. καθαράχτης. κηνή. βουνός. φλατζηα. πατρκά. καλαµοτή. αρµόληα. κε πηργήν. κε ήρταν η νενητούση όλη µε τα κονήσµατα. από µέσα απέ το χορήο µασ. κε επήγαµεν µαζήν. –κε την µεγάλην τρήτην επήγαµεν. ης την σηκηληά-11 χορια. καθαράχτης. νένητα. µέσα δηδήµα. όξο δηδήµα. κηνή. βουνός. φλάτζηα. πατρικά. καλαµοτή. αρµόληα κε πηργήν. την µεγάλην τετράδιν. επήγαµεν ησ την ελάταν. στη φανεροµένην. καλαµοτή κε πηργήν. ήστερη εξαναπήγαµεν µε 21-ηµέρα. ησ την σηκηληά. και επήγαν. όλα. τα λακοχόρι αποβολής. απέ την καληµασηά οσ το χορίο µας την καλαµοτί [………….…………………………………….] ήτον µεγάλη ανηδριά. οπου δεν ήπη εν η γή µέσα στον κάµπον κήλησµα κε ξεράθηκαν κε τα σητάρια πρην έρτη ο καιρός».21
Ανάλογες ήταν οι επιπτώσεις της ξηρασίας κρίνοντας από τη συνέχεια: «1705-µαϊω πέσαν τα σηκαµνόφιλα. τοσον ακρι [βα] ότη ερίξαν η ανθροπι. τα σκουλη [κια] κε εδίγαν τα φίλα. ης το ζήγι […………………..] παράδες την οκάν […………………..] µηδε βρισκουντα […………… …..ό] λον. το νιση. επίγε [……………..……..]η οκά»21
Όµως την ίδια χρονιά κάµνει προετοιµασία φυτέµατος και γράφει: «-1705– βολοσήκωσα στην πλατιά επίρα εργάτην (µεροκάµατα 29, εργάτες14)»22
«1706– εγήρισα το χοραφάκιν του ποταµού από την συκαµινιάν κε µέρωσα τω και φύτεψατω κε συκαµνόφιτα. καταβολάδα µε κλαδιά»23
«1710– φεβρουαρίω Εφίτεψα εις την πλατιάν νότιον µέρος τέσσερις διαστόλους αµπέλιν πηρήκηα κε σηκαµνόφυτα κε ήρχισα απέ τον ποταµόν κε εφύτεψά τω την άνωθεν χρονιά ος του βαρλά».24
Παράλληλα µε τις συκαµινιές και τα εργαστήρια, ανάλογες αναφορές την ίδια χρονική περίοδο γίνονται για τους σκλάβους και τα κοπέλια.
Η ύπαρξη δούλων στην Καλαµωτή σηµειώνεται µέχρι το τέλος της περιόδου που αναφερόµαστε.25 Το 1737 ο «γιάννης µαυροθέρης» στη διαθήκη του «αφήνη τα ρακοχαρκώµατά του µε όλα τα δικαιώµατα δια το χρέος όπου χρωστεί και αν δεν προφθάνουν τα χαρκώµατα αφήνη και τον δούλον ήγουν να τον πουλήσουν».
Για τους δούλους ο νοτάρος Γεώργιος Αληθινός Νοµικός µας δίνει µια πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία στις ενθυµήσεις του: «1715– εσήκοσεν ο τούρκος λεσκέριν –200 χηληάδες λαόν κε πρώτον µεν επήγεν στην τήνον κε επήρε το κάστρον κε έκοψεν τους όλους ος –5 χηληάδες ψυχές κε τους άλλους µε γυναίκες κε πεδιά τους εσκλάβωσεν όλους κε επούλησεν κε πολλούς εις την χίον.
Αυτή η ενθύµησις µας δίνει την απάντηση για τη πτώση της τιµής των σκλάβων από το 1715 και µετά.
Στην Καλαµωτή παρατηρείται η συντριπτική συγκέντρωση κοπελιών παρά στα υπόλοιπα χωριά του νησιού. Αναφέροµε ένα συµβόλαιο του 1686 για πρόσληψη κοπελιού, συµβόλαιο που γίνονταν και για εισπρακτικούς λόγους.
«Εις το όνοµα του κυρίου αµήν. ο φίλιππος καριωτάκιν του παπά Ιωάννη και κώστας µαΐστρος έµπροσθεν εµού του νοταρίου και των κατωθεν µαρτύρων ισιάζουντεν αµφότεροι και αποµένει ο άνωθεν φίλιππος να δουλέψη τον κώσταν χρόνον έναν εις πάσαν υπηρεσίαν και δουλείαν και θέληµα του άνωθεν κώστα και αποµένει να του δώσει ο κώστας διά τον κόπον του ρόγαν τον έναν χρόνονασλ-2. Τελειώοντας ο χρόνος να έχη να του δίνη τα άνωθεν δύο ασλ. χωρίς την εναντιότητα και δυο φορεσιές ρούχα και παπούτζια όσα κατελύση. εγράφη και ανεγνώσθη το παρόν εν τω οίκω του άνωθεν κώστα έτει 1686 µαϊω 24”.
Τα περισσότερα συµβόλαια έγιναν το 1716 και1717, 16 και 11 αντίστοιχα. Προέλευση των κοπελιών, 6 από Άνδρο, 4 από Ρόδο, 5 από Ικαρία, και από 1 από Μύκονο και Σύµη. Τα χιώτικης καταγωγής από ένα από Αρµόλια, Βέσσα, ∆αφνώνα, Θυµιανά, Νεχώρι, Πατρικά, Παρπαριά και Βολισσό, από δύο από Ελάτα, Θολοποτάµι, Νένητα, από τρία από Αγ. Γεώργιο, Αυγώνυµα και Φλάτσια και πέντε από το Πυργί.
Τα περισσότερα κοπέλια είχαν τα αφεντικά Κώστας Αντρέας (7 από 1703-1706) και ο Γιώργης Μαΐστρος του Ληο (6 µεταξύ 1716-1717).
Από τις εγγραφές των κωδίκων εξάγεται το συµπέρασµα ότι στην Καλαµωτή, διοικητικό κέντρο των 21 Μαστιχοχωρίων συνέβαλαν πολύ στη σηροτροφία και την παραγωγή µεταξιού γενικότερα, τόσο οι σκλάβοι όσο και τα κοπέλια, αφού η αύξηση του αριθµού των συµβολαίων τους, συµβαδίζει σε ανάλογη συχνότητα δικαιοπραξιών µε αντικείµενο τις συκαµινιές και εργαστήρια.
Γραπτές µαρτυρίες για την ύπαρξη συκαµινιών µας πληροφορεί ο ∆ηµήτρης Κοκκινάκης ότι υπάρχουν από το 1398 όπου µια Εβραία δωρίζει µερικές µουριές στην περιοχή του Αγίου Βλασίου στον Κάµπο.
Σήµερα ελάχιστα δέντρα υπάρχουν και ολοένα εξαφανίζονται.
Την ύπαρξή τους µας υπενθυµίζουν τρεις παροιµίες που βρήκαµε στα «Χιακά Ανάλεκτα» του Κων/τίνου Ν. Κανελάκη, 1890: «Η καλή µεταξουρού τάγη Σιδερού κουκουλού» για πρώιµη παραγωγή µεταξιού µε µεταφορική έννοια όπως και η παροιµία για όσους δεν κάνουν έγκαιρα τις υποχρεώσεις τους: «Το Μα φυτεύουν συκαµιαίς, τον Αύγουστον αµπέλια».
Αλλά και η παροιµία µε διαχρονική ισχύ: «Καλά `νε τα µεταξωτά, µα θουν `πιδέξιο κώλο».
Τελειώνοντας προτείνεται η διάσωση όσων συκαµινιών υπάρχουν αλλά και φύτεµα νέων στα πλάγια των δρόµων έξω από τα χωριά.
Πέραν του ιστορικού ρόλου που έπαιξαν στην περιοχή, ίσως κάποτε χρειασθεί να ξαναθρέψοµε µεταξοσκώληκες.
Θα ήταν παράλειψη, να µην ευχαριστήσω την προϊσταµένη των Γενικών Αρχείων του Κράτους Ν. Χίου Ιουλία Φαράκλα, τον διευθυντή της Βιβλιοθήκης Κοραή ∆ηµήτρη ∆ηµητρακόπουλο και λοιπό προσωπικό για τη βοήθειά τους σε τούτη την έρευνα.
1. Γενικά αρχεία του κράτους, Αρχεία Ν. Χίου (που για συντοµία σηµειώνονται ΓΑΚ) και χειρόγραφα Βιβλιοθήκης Κοραή (που σηµειώνονται για συντοµία ως Χειρ)
2. 1725. ΓΑΚ ΑΒΕ 347-49 και 1729. ΓΑΚ ΑΒΕ347-158
3. 1726. ΓΑΚ ΑΒΕ 353Α-7
4. 1730. ΓΑΚ ΑΒΕ 355-9
5. 1726. ΓΑΚ ΑΒΕ 355-1
6. 1716. ΓΑΚ ΑΒΕ 315-191V
7. 172. ΓΑΚ ΑΒΕ 347-141
8. ΓΑΚ ΑΒΕ 347-26
9. ΓΑΚ ΑΒΕ 347-31
10. ΓΑΚ ΑΒΕ 347-29
11. Χειρ. 145/66V
12. Χειρ. 145/69V
13. Χειρ. 145/163V
14. Χειρ. 148/180
15. ΓΑΚ ΑΒΕ 69-138R
16. Χειρ. 126-24R
17. ΓΑΚ ΑΒΕ 69-135V
18. Χειρ. 126/243
19. Χειρ. 147/51
20. Χειρ. 148/113V
21. ΓΑΚ ΑΒΕ 69/1V
22. ΓΑΚ ΑΒΕ 69-134V
23. ΓΑΚ ΑΒΕ 69-135R
24. ΓΑΚ ΑΒΕ 69-135R
25. Στοιχεία από την ανέκδοτη εργασία του ∆ηµ. Μελαχροινούδη «Κοπέλια».
Οµιλία που εκφωνήθηκε στο Πνευµατικό Κέντρο Καλλιµασιάς Στις 24/10/2004 Στα πλαίσια του προγράµµατος Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος «Στο δρόµο του µεταξιού»
Αναδημοσίευση από περιοδικό ΔΑΦΝΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου